زنان سرپرست خانوار از جمله گروه‌های آسیب‌پذیر اجتماعی هستند كه با مشكلات و موانع زیادی در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی خویش مواجهند. با لحاظ مشكلات و مسائل شهرنشینی در شهرهای بزرگ و عدم توجه به رفع معضلات خانوارهای زن سرپرست این گروه می‌توانند آسیب‌های جبران ناپذیری را بر جامعه وارد سازند. بدین لحاظ توجه دقیق به مسایل و مشكلات آنها و ارائه راهكارهای درست و اصولی به منظور حمایت از این قشر از جمله وظایف نهادها و سازمان‌های خدمات اجتماعی هر كشور است. امروزه مشكلات این گروه از زنان به حدی است كه ضرورتاً نهاد و سازمان حقوقی خاصی باید حمایت و صیانت از آنان را بر عهده بگیرد.

از آن‌جا كه تعداد زنان سرپرست خانوار به جهت افزایش نرخ طلاق، افزایش نرخ جرایم اجتماعی، افزایش تعداد زندانیان، اعتیاد یا مهاجرت سرپرست خانوار روندی صعودی دارد، لازم است تدابیری اتخاذ شود تا مشكلات آنها موجب اخلال در نظم و ثبات اجتماعی و تكمیل زنجیرة آسیب‌های اجتماعی نگردد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار نظام سیاسی- اجتماعی و فرهنگی مبتنی بر موازین دین مبین اسلام، اصول10،20، 21 و 29 قانون اساسی بر تأمین نیازهای افراد بی‌سرپرست و زنان سرپرست خانوار به عنوان اقشار آسیب‌پذیر جامعه تاكید نموده است. قانونگذار نظام اسلامی با توجه به اصل حفظ نهاد خانواده، اصل برقراری عدالت اجتماعی، اصل پیشگیری از مفاسد اجتماعی، اصل رعایت حقوق شهروندی موظف بوده است تا این گروه را زیر چتر حمایتی خود قرار دهد. از جانب دیگر مطابق با آموزه‌های مذهب تشیع، حاكمان حكومت اسلامی ملزم به بذل توجه ویژه در امور اقتصادی و اجتماعی افرادی هستند كه از عهده مخارج خود برنیامده و مشكلات بسیاری را متحمل می‌شوند. امام صادق (ع) می‌فرماید: پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمودند: من از هر مؤمنی به خود سزاوارترم و اولویت‌ دارم و پس از من این سزاواری را علی (ع) دارد. به حضرت عرض شد: معنی این سخن چیست؟ فرمود: فرمایش پیغمبر اسلام است كه هر كه بمیرد و از خود بدهی یا بازماندگان بی‌‌سرپرست بجا گذارد، بر عهدة من است (كه دینش را ادا كنم و از بازماندگانش سرپرستی نمایم) و هر كه بمیرد و مال از خود بجا گذارد، از آن ورثه است، پس هرگاه هر فردی مالی نداشته باشد، برخود ولایت ندارد و چون مخارج عیال خود را نپردازد، بر آنها حق امر و نهی ندارد و پیامبر اسلام (ص) و امیرالمؤمنین (ع) و امامان بعد از ایشان ملزم هستند (كه مخارج آنها را بپردازند) از این رو ایشان نسبت به خود مردم اولویت دارند و تنها چیزی كه موجب شد عموم یهود به دین اسلام روی‌آوردند همین سخن رسول خدا (ص) بود، زیرا ایشان نسبت به خود و عیالات خود آسوده خاطر شدند. (زیرا دانستند كه اگر بی‌سرپرست باشند و خانواده آنها پس از مرگشان، مخارج و سرپرستی نداشته باشند، نگهداری و كفالت آنها بر عهده رسول خدا (ص) و پس از آن حضرت به عهده جانشین اوست) (اصول كافی، ص264) بر این مبنا در دوران غیبت فرزند رسول خدا (ص) نیز این مسئولیت بر عهده مسئولین حكومت اسلامی بوده و توجه ویژه ایشان را می‌طلبد.

2- تعریف مربوطه

1-2) تعریف خانواده و خانوار

خانواده  در تعریف جامعه‌شناختی آن شامل دو یا بیش از دو شخص است كه با یكدیگر زندگی می‌كنند و با پیوند خونی، نكاحی یا فرزند خواندگی  به یكدیگر مرتبط‌اند. بسیاری از صاحبنظران بر این عقیده‌اند كه كاركرد اصلی خانواده تولید مثل و تربیت فرزندان است و این امر جز از طریـق پیوند نكاحی یا زناشویی مرد و زن امـكان‌پذیر نیست و آنچه را كه خـارج از این مقوله قرار گیرد، خانواده ناكامل می‌خوانند كه بیشتر به مفـهوم خـانوار  نزدیك است تا خانواده به معنای یك واحد زیستی.

مفهوم خانوار در واقع مبتنی بر یك تعریف كلی و عملیاتی از گرد هم آمدن اشخاص با نسبت‌ها و روابط متفاوت در زیر یك سقف واحد است و از این‌رو، به ویژه در تعریف آماری، اغلب از اصطلاح خانوار به جای خانواده استفاده می‌شود. در یك جمله، خانوار از چند نفر تشكیل می‌شود كه با هم در یك اقامتگاه زندگی می‌كنند، با یكدیگر هم خرج هستند و معمولاً با هم غذا می‌خورند. به این ترتیب، فردی هم كه به تنهایی زندگی می‌كند، خانوار محسوب می‌شود (بهنام،1350: ص 13).

2-2) مفهوم سرپرست خانوار

منظور از سرپرست خانوار یكی از اعضای خانوار است كه در خانوار به این عنوان شناخته می‌شود. در صورتی كه اعضای خانوار قادر به تعیین سرپرست نباشند؛ مسن‌ترین عضو خانوار به عنوان سرپرست خانوار تلقی می‌شود. در خانوارهای یك نفره، همان شخص، سرپرست خانوار است. (همان). این تعریف در مركز آمار ایران هم استفاده می‌شود كه موجب كم‌شماری خانواده‌های زن سرپرست شده است. 

3-2) تعریف زنان سرپرست خانوار

در جوامع مختلف، بسته به الگوهای فرهنگی خاص جامعه، با توجه به نقش‌های مختلف زنان در خانواده، تعاریف متفاوتی برای زنان سرپرست خانوار وجود دارد. به همین جهت تعریف واژه زنان سرپرست خانوار تا حدودی دشوار است، زیرا در برخی از خانواده‌ها علیرغم حضور مرد بزرگسال در خانواده، زنان نان‌آور خانواده هستند و عملاً خانواده توسط آنان سرپرستی می‌شود. در مجموع حدود 77 تعریف متفاوت از واژه سرپرست خانوار وجود دارد.

از نظر جامعه‌شناسان واژه سرپرست خانواده  یك اصطلاح توصیفی است و سرپرست خانواده به كسی اطلاق می‌شود كه قدرت قابل ملاحظه‌ای در مقایسه با سایر اعضای خانواده دارد و معمولاً مسن‌ترین فرد خانواده است و مسئولیت‌های اقتصادی خانواده به عهده وی می‌باشد. این تعریف تا سال‌های اخیر در كشورهای اروپای غربی رایج بود (cf. Mc Gowan, 1990).

در تعریف دیگری، زنان سرپرست خانواده، زنانی هستند كه بدون حضور منظم یا حمایت یك مرد بزرگسال، سرپرستی خانواده را به عهده دارند(cf. Buvinic, Youssef & Lm, 1978).

بر مبنای تعریف سازمان بهزیستی، زنان سرپرست خانوار زنانی هستند كه عهده‌دار تأمین معاش مادی و معنوی خود و اعضای خانوار هستند (سازمان بهزیستی، 80-1379).

3- انواع زنان سرپرست خانوار

در یك دسته‌بندی، زنان سرپرست خانوار به چند گروه عمده تقسیم می‌شوند:

گروه اوّل: خانوارهایی كه در آن، مرد به طور دائمی حضور ندارد و زنان به دلیل فوت همسر یا طلاق، بیوه شده‌اند یا دخترانی كه ازدواج نكرده و تنها زندگی می‌كنند و سرپرستی خانواده را عهده‌دار می‌شوند.

گروه دوّم: خانوارهایی كه مرد به طور موقت و به دلیل مهاجرت، مفقودالاثر بودن، متواری یا زندانی بودن، نكاح منقطع، سربازی و....  غایب می‌باشد و زن مجبور به تهیة معاش زندگی خود یا فرزندانش می‌باشد.

گروه سوّم: خانوارهایی كه مرد در آنها حضور دارد، امّا به دلیل بیكاری، از كار افتادگی، و.... نقشی در امرار معاش ندارد و زن عملاً مسئولیت زندگی خود و فرزندانش را عهده‌دار می‌شود.

دسته‌بندی دیگری از زنان سرپرست خانوار آنها را به دو دسته تقسیم‌ می‌كند:

1- زنان خود سرپرست كه تحت عنوان خانوارهای تك نفره در سرشماری‌ها محسوب می‌شوند این گروه شامل دخترانی هستند كه ازدواج نكرده یا مطلقه‌اند و مستقل زندگی می‌كنند كه عمدتاً شاغل‌اند یا در اثر فوت والدین از مستمری آنها استفاده می‌كنند. البته تعدادی از دختران و زنان هستند كه از نظر اقتصادی مخارج خود را تأمین می‌كنند، ولی چون نزد والدین یا اقوام خود زندگی می‌كنند، در آن خانوار به عنوان سرپرست به حساب نمی‌آیند.

آمار این گروه از زنان (خودسرپرست)، به دلیل افزایش امید به زندگی زنان نسبت به مردان، جدایی‌های غیرقانونی و روند فزایندة طلاق در جامعه، نسبتاً بالاست و همچنین رو به افزایش می‌باشد.

2- زنان سرپرست خانوار كه معمولاً سرپرستی فرزندان خود را برعهده دارند و گاهی نیز از والدین سالخورده یا سایر اعضای خانواده سرپرستی می‌كنند.

هر چند در تعریف مركز آمار ایران در واژة «سرپرست خانوار»، «جنسیت» مشخص نیست، امّا عواملی چند باعث می‌شود كه مردان، سرپرست خانوار شمرده شوند. به‌عبارت دیگر علی‌رغم نامشخص بودن جنسیت در این تعریف، در تصور عموم مردم، مرد، سرپرست خانواده است؛ هر چند در خانواده‌هایی كه به علل گوناگونی نظیر بیماری یا زندانی بودن، اعتیاد، بیكاری و مهاجرت، مرد در خانه حضور فعالی ندارد، این تصور مانع می‌شود تا سرپرست واقعی خانواده معرفی شود. در حالی كه در چنین خانواده‌هایی، زنان نان‌آور خانواده هستند، ولی در آمارهای رسمی این تعداد لحاظ نمی‌شوند.

براساس تعریف دیگری خانواده‌ها به دو گروه بزرگ تقسیم می‌شوند:

1- خانوارهایی كه سرپرستی آنان با هنجارها و ارزش‌های مرسوم در جامعه تعیین می‌شود. مانند زنان بیوه، مطلقه، هرگز ازدواج نكرده یا رها شده.
2-  خانوارهایی كه سرپرستی آنها با نشانه‌های واقعی یعنی مدیریت روزانه‌ خانه تعیین می‌شود. معمولاً یك مرد غیرفعال وجود دارد كه به ظاهر رئیس خانواده است، امّا به دلایل متفاوت قادر به اداره مالی و عاطفی خانواده نیست (cf. chat, 1989) .

در واقع از میان خانوارهای ذیل، درصد قابل توجهی از آن‌ها به وسیله زنان اداره می‌شوند، در صورتی كه در سرشماری، زنان مدیر خانوارهای ذیل  به حساب نمی‌آیند:

–     در خانوارهایی كه مردان سرپرست خانوار، بیكار هستند.
–     در خانوارهایی كه سرپرست مرد به طور موقت در خانواده حضور ندارد (زندانی، متواری و...)
–     در خانوارهایی كه مردان سرپرست خانوار، سالمند یا از كار افتاده هستند.
–     در خانوارهای مهاجر افغانی (كه سرپرست مرد در آنها حضور دائم ندارد).

همچنین زنان خودسرپرست كه به دلایل مختلف نظیر جدایی و طلاق به خانه‌پدری بازگشته‌اند و دخترانی كه در خانه‌پدری سكونت دارند، ولی ازدواج نكرده‌اند (شاغل هستند) نیز در سرشماری‌های رسمی انجام شده محاسبه نمی‌شوند (فروزان، بیگلریان، 1382: ص 38).

---

فهرست منابع     قرآن كریم
    الیاس پور، مریم: «بررسی سیاست‌های اجتماعی ـ حقوقی پیرامون حقوق زنان مطلقه سرپرست خانوار»، پایان‌نامه مقطع كارشناسی رشته خدمات اجتماعی، استاد راهنما تقی‌دوست قرین، 1381.
    باقری، عطاران: «كودكان محروم از پدر»، تهران، انتشارات تربیت، 1372.
    بهنام، جمشید: «ساختارهای خانواده و خویشاوندی در ایران»، تهران، انتشارات خوارزمی، 1350.
    الحداد، كفاح: «زنان سرپرست»، مجله الطاهره، مؤسسه الفكر الاسلامی، شماره 145، 3003.
    خسروی، زهره: «بررسی آسیب‌‌های روانی ـ اجتماعی زنان سرپرست خانوار»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، ش39، 1380.
    خسروی، زهره: «بررسی مشكلات عاطفی، روانی و اجتماعی زنان سرپرست خانواده»، مركز امور مشاركت زنان نهاد ریاست جمهوری، 1378.
    داوودی، سعید: «زنان و 3 پرسش اساسی»،  تهران، نشر نسل جوان، 1382.
    شادی‌طلب، ژاله: «فقر زنان سرپرست خانوار»، پژوهش زنان، مركز مطالعات و تحقیقات زنان، دانشگاه تهران، بهار 1383.
    شادی‌طلب، ژاله؛ امیری، سودابه: «زنان و مسائل جنسیتی در برنامه‌ چهارم توسعه»، پروژة مشترك سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و مركز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران، 1381.
    صادقی، حسین: «بررسی مسایل اقتصادی زنان سرپرست خانوار»، مركز امور مشاركت زنان نهاد ریاست جمهوری، 1375.
    طباطبایی، محمدحسین: «تفسیرالمیزان»، سیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج اوّل و دوّم، مطبوعاتی دارالعلم، قم، 1374.
    عباس‌زاده، افسانه: «بررسی سیاست‌های اجتماعی ـ حقوقی پیرامون حقوق زنان بیوه سرپرست خانوار»، پایان نامه مقطع كارشناسی رشته خدمات اجتماعی، استاد راهنما تقی دوست قرین، 1379.
    عباسپور، زهرا: «وضعیت روانی‌ـ اجتماعی همسران شهیدانی كه ازدواج مجدد كرده‌اند»، پایان‌نامه مقطع  كارشناسی‌ارشد، دانشگاه شاهد، 1370.
    غفاری، مریم: «چند نقشه بودن زنان سرپرست خانوار، فرصت‌ها و چالش‌ها»، فصلنامة پژوهش زنان، ش 5، بهار 1382.
    فروزان، ستاره؛ بیگلریان، اكبر: «زنان سرپرست خانوار، فرصت‌ها و چالش‌ها»، فصلنامه پژوهش زنان، ش 5، بهار 1382.
    كلینی، محمدبن‌یعقوب: «اصول كافی» ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران نشر فرهنگ اهل بیت (ع)، بی‌تا.
    مجلس، محمد باقر: «بحارالانوار»، ج103و 104، بیروت: موسسه الوفاء، 1983م.
    محمدی، زهرا: «زنان سرپرست خانوار»، انتشارات روابط عمومی شورای فرهنگی ـ اجتماعی زنان،1385.
    مدنی، سعید: «طرح توانمندسازی زنان سرپرست خانوار»، دفتر بررسی‌های اقتصادی ـ فرهنگی، مركز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، شهریور1381.