يكي از موضوعات مهمي كه همواره ذهن جامعه شناسان، انديشمندان اجتماعي و برنامه ريزان اجتماعي را به خود مشغول داشته ، مسايل و آسيب هاي اجتماعي ناشي از تحولات سريع جوامع انساني است. در واقع سياست اجتماعي و جامعه شناسي از ابتداي پيدايش خود به دنبال فهم مكانيزم تحولات اجتماعي و شناخت روندهاي دگرگوني ، به منظور كنترل و كاهش آسيب ها و معضلات اجتماعي ناشي از حركات مذكور بوده است.

تحولات اجتماعي شتاباني همچون رشد سريع جمعيت و بالطبع رشد سريع شهرنشيني ، جابجايي توده هاي وسيع جمعيت و مهاجرت به شهرهاي بزرگ و پيدايش شهرهايي با رشد قارچ گونه و شهركهاي اقماري و حاشيه نشيني دراطراف كلان شهرها، افزايش نابرابري اجتماعي و شكاف طبقاتي در كلان شهرها، دگرگوني در ساخت و كاركرد خانواده، فروپاشي الگوهاو هنجارهاي سنتي رفتار و افزايش تنش هاي اجتماعي، پيامدهاي اجتماعي ناگوار را در زندگي شهري جوامع معاصر بر جاي گذاشته است. پويش شتابان تحولات اجتماعي، منجر به پيدايش ساختاردو بخش(سنتي ومدرن )در جوامع مذكور شده وطولاني شدن دوره گذار وهمينطور عدم موفقيت پروژه مدرنيزاسيون، بر وخامت اوضاع اجتماعي در اين جوامع افزوده است. اساساَ روند تحولات مذكور، قدرت سازگاري و انطباق افراد و گروههاي اجتماعي را در محيط هاي شهري كاهش داده و در اين ميان بسياري از گروه هاي اجتماعي درمعرض آسب پذيري بيشتري نسبت به سايرين قرار دارند. يكي از اين گروه هاي آسيب پذير متكديان هستند. متكديان از جمله گروه هاي اجتماعي آسيب پذيري هستند كه از اقشار گوناگوني همچون زنان و مردان، نوجوانان و سالخوردگان، معلولان جسمي و حركتي، مهاجران و حتي بوميان تشكيل شده اند. بررسي پديده فوق، با توجه به تنوع و تكثر اقشار مبتلا به آن و شيوه ها و ابعاد جديدش، يك بررسي چندجانبه اي را مي طلبد. تنوع اقشار اجتماعي نشانگر درگيري نهاد اجتماعي متنوعي همچون خانواده، آموزش و پرورش، نهادهاي مذهبي، دولت و رسانه هاي جمعي با مساله تكدي است. نهادهاي مذكور مسئوليت ايجاد شايستگي و مهارت اجتماعي لازم براي زندگي بهنجار متكديان را عهده دار هستند. واقعيت ملموس اجتماعي، حاكي از آن است كه نهادهاي مذكور – تحت فشارتحولات اجتماعي نمي توانند به خوبي نسبت به تعهدات خود در قبال اجتماعي كردن بهينه و به هنجار –دست كم – بخشي از اقشار آسيب پذير، عمل كنند و پيامد چنين ناتواني هايي، در افزايش روز به روزمتكديان در مكان هاي مختلف مشهود است.بين حوزه اي بودن برخورد با معضلات اجتماعي، رشته سياست اجتماعي را نيز درگير نموده است، چرا كه تجزيه و تحليل هاي رشته سياست اجتماعي و توجه مستقيم آن به ارتقاء شرايط زندگي يا همان بهزيستي اجتماعي است و رهيافت ها و روش هاي متفاوتي براي تشريح بهزيستي وجود دارد. گروه هايي كه در مددكاري اجتماعي و جامعه شناسي گروه هاي خاص اجتماعي ناميده مي شوند و داراي برنامه پژوهشي خاص خود هستند.پديده تكدي يا گدايان شهري معضل اجتماعي شايع در كلان شهرها و اقمار كشوهاي درحال توسعه است. با اين تفاوت كه ميزان بروز اين پديده، زمينه ها و عوامل گسترش آن و نحوه مقابله با آن در جوامع مختلف، برحسب ويژگي هاي اقتصادي- اجتماعي- فرهنگي آنها، متفاوت است.در تمام طول تاریخ و در تمام کشورها از خاور دور تا کشورهای توسعه یافته صنعتی، تکدی همراه یا مترادف با عباراتی چون بی خانمانی، ولگردی و ... وجود داشته و به عنوان معضلی نامیمون به شهرها چهره ای زشت بخشیده است و این مساله با برانگیختن ترحم مردم به ساختار روانی جامعه آسیب می رساند. ايران نيز به عنوان يك كشور در حال توسعه همچنان با مسائل و چالش هاي متعدد در دوران گذار مواجه است. عدم تعادل بين زندگي گذشته و سنتي با نيازهاي ناشي از هجوم زندگي جديد و مدرن باعث بروز بي نظمي و چالش هايي از قبيل ناكارآمدي آموزش و پرورش،  بيكاري ، فقر و نابرابري، مهاجرت روستاييان به شهرها، توسعه ناپايدار، گسترش آسيب ها ومسائل اجتماعي از قبيل اعتياد، خودكشي، طلاق، فرار دختران، خشونت جوانان و ... است(ميري آشتياني،:37:1382). ابعاد اجتماعي: بايد اذعان داشت كه برخي متكديان، محصول نابساماني اجتماعي هستند، بدين معني كه جامعه نتوانسته افراد سالخورده، عاجز، معلول و يتيم و امثال آن را در مراكز مناسبي سامان بخشد و براي آنان زندگي انساني را فراهم سازد. در نتيجه آنان از فرط ناچاري براي بقاي خويش به تكدي مي پردازند.
ابعاد اقتصادی: پديده تكدي باوضعيت اقتصادي جامعه رابطه تنگاتنگي دارد؛ چنانچه در جامعه فاصله طبقاتي بسيار زياد، تكدي درآن جامعه پديدار خواهد شد(كريمي درمني،323:1382.) ابعاد روانشاختي: تكدي داراي ابعاد روانشناختي است؛ آن چنان كه در باربر همه عوامل موجود تعدادي خاص بدان روي باويژگي هاي رواني خاص مي آورند.گيلمور معتقد است تكدي يك فعاليت سازمان يافته است كه در آن فرد گدايي را به كار كردن ترجيح مي دهد. از اين رو آدم هاي تن پرور و راحت طلب بدون هيچ سرمايه و فقط با گذاشتن از آبروي خود به اين كار اقدام مي نمايد(همان: ۳۲۴ ) ابعاد فرهنگي: تكدي بر كل فرهنگ اثر مي گذارد، همانطور كه خود ناشي و منبعث از جامعه است، به درستي مي توان گفت از روزنه تكدي مي توان فرهنگي را شناخت و مورد ارزيابي قرار داد. تكدي از اين روزنه همانند يك نماد عمل مي كند. از اين رو اغماض فرهنگ در برابر تكدي موجب مي شود.انسان ها به سادگي بدان بپردازند. حتي تن آسايي را شاخص نوعي هوشياري و ذكاوت بپندارند و ديگران بدان جهت ترغيب كنند. به عبارت ديگر، چنانچه در فرهنگي تكدي امري زشت و ناپسند تلقي نگردد و به آن به ديده عادي نگاه شود افراد آن جامعه در مواجه با مشكلات به آساني دست به تكدي خواهند زد و رشد تكدي در آن جامعه اجتناب ناپذير خواهد بود(همان :325). پديده تكدي دقيقاَ پديده اي اجتماعي باتمامي ابعاد آن است : تكدي از آن رو پديده اي اجتماعي است كه در هر جامعه صورت خاص مي يابد، انواعي چند مي پذيرد و با روشهاي خاص تحقق مي يابد(ساروخاني،51:1377). بررسی مفهوم تکدی با توجه به گستردگی این پدیده و تاثیر و متاثر بودنش از ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی یافتن تعریفی واحد که در برگیرنده و انعکاس دهنده تمامی ویژگی ها و ابعاد این معضل اجتماعی باشد، دشوار به نظر می آید. در ادامه به برخی از تعاریف اشاره می کنیم. تكدي گري به معناي گدايي كردن، در يوزگي (معین، 1365: 1125)، تكلف در سوال و حاجت خواهي از اين و آن در كوي و برزن و پافشاري بر آن بيان شده است (دهخدا ، 1345: 6048). «گیلمور» جامعه شناس معاصر غربی معتقد است: «گدایی » یک فعالیت سازمان یافته است که در آن فردی که قادر به کارکردن است، «گدایی» را به «کارکردن» ترجیح می دهد(شیخاوندی، 1350: 87). گدایی یک فعالیت سازمان یافته است که فرد در آن گدایی را به کار کردن ترجیح می دهد، هرچند که توانایی کار کردن را دارد (فتحی و دیگران، 1380: 16). گدایی را می توان عملی دانست که شخص متکدی بدون نداشتن استحقاق و شایستگی واقعی مقداری وجه و یا کمک غیر نقدی از دیگری تقاضا می کند. گاهی اوقات عمل تکدی تحت پوشش اعمال دیگری مانند فروشندگی، دستفروشی و... انجام می گیرد. گدایان روش های مختلفی دارند، ولی اساس آن مبتنی بر جلب محبت مردم است (همان:15). درخواست کمک و اعانه از دیگران بدون هیچ گونه ضابطۀ اقتصادی(حاجیان مطلق،1383: 19). درخواست از مردم در ملأعام به منظور رفع نیازهای مادی با زیر پا گذاشتن شئون انسانی و اجتماعی (همان:19). متکدی فردی است که معمولا در ملا عام از افراد غیرآشنا درخواست کمک مالی دارد. به عبارت دیگر، متکدی فردی است که متاعی(غالباً پول) از مردم درخواست می کند، حال آنکه اعضای جامعه مسئولیتی حقوقی در تأمین معاش وی ندارند. متکدی سربار جامعه است و بدون توسل به شیوه های مقبول اجتماعی سعی دارد به هدف خودش که همانا تأمین روزی است دست یابد (فتحی ودیگران،1380: 18). انواع تكدي گری -  تكدي گری پنهان: تكدي گری پنهان آن است كه به طريق پنهان و آبرومندانه مانند دراويش، دعانويسان و كولي ها انجام گردد و يا خواندن اشعار و روايت قصه هاي ملي و مذهبي. - دراويش افرادي هستند كه با كشكول مي پرداختند و یا در گذشته، عمده ترين متكديان، دراويش بودند كه با استفاده از عواطف و باورهاي مردم به گدايي مي پردازند.
در هند و پاكستان دروايشي هستند كه خود را در بدترين وضع قرار مي دهند، مثلا دسته جمعي در گوشه اي معتكف مي شوند و نوحه هاي مذهبي مي خوانند و اعضاي بدنشان را به لرزه در مي آورند و از اين راه گدايي مي كنند. هدف اين افراد، شكستن غرور و  عزت نفس در اين مرحله است.  - دعانويسان:كساني هستند كه بر روي كاغذهاي طومار مانندي دعا مي نويسند و به عنوان نسخه شفابخش به افراد  مي فروشند. اين دسته در مناطقي كه داراي ساختار سنتي و قديمي است و در جوامع كوچكتر و شهرستانها - كه بافت سنتي دارند - از ارزش ويژه اي برخوردارند و در نقشها و به شيوه هاي مختلف به گدايي مشغولند. - تكدي آشكار:كساني كه آشكارا و با استفاده از فنون و رموز روان شناسي ترحم مردم را به خود جلب و به شيوه ها و صور مختلف از ديگران تقاضاي كمك مي كنند.
- تكدي گري سنتی : گدايي ، اسفند دود كردن، شيشه ماشين پاك كردن ، تنقلات فروشي، اسباب بازي فروشي، كبريت فروشي، دستمال فروشي ، روزنامه فروشي ، درب منازل رفتن وگدايي كردن ،زدن سازهاي بادي وضربي در اتوبوسها وپياده روها ، فال فروشي و... - تكدي گري مدرن: سي دي فروشي، گل فروشي ، عكس وپوستر فروشي ، لوازم جانبي ماشين فروشي ، طلب پول كردن براي انجام كار يا فعاليتي ، سوت زدن ونواختن موزيكها باسوت ، اداي مريض درآوردن ، اظهار هم دردي با خانواده هاي متوفي بر سر مزار، درخواست سوخت (بنزين) و.. . متکدیان و دریوزگان با جلوه های مختلف در سطح جامعه آشکار می شوند و برای تاثیرگذاری بر شهروندان به منظور دریافت کمک های مورد نظر، ابزارهای گوناگونی را دست آویز حرفه خود قرار می دهند. وجود نیازمندان واقعی در میان متکدیان سبب شده است که همواره مبارزه با این پدیده در سطح جوامع همراه با ناهماهنگی شناختی و احساس تعارض صورت گیرد. متکدیان را می توان در کسوت های مختلف از جمله گروه ملبس به کسوت درویشی، دوره گردان، کولی-ها، دعا نویسان و ... در سطح جامعه شناسایی کرد. در زیر به برخی از تقسیم بندی هایی که در مورد انواع متکدیان صورت گرفته است اشاره می کنیم: - آواره: کسی که بر اثر عوامل و حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله و یا وقایع اجتماعی مانند جنگ و درگیری قومی و قبیله ای از خانۀ خود رانده و درمانده شده اند.

- فقیر: کسی که به رغم توانایی جسمی موفق به یافتن کار و تأمین حداقل نیازهای اولیۀ زندگی شامل پوشاک، سرپناه، بهداشت و درمان نشده است.

- مسکین: شخصی که شغلی برای تأمین معاش دارد، اما درآمد به دست آمده از آن برای تأمین حداقل نیاز معیشتی وی کافی نیست.

- سالمند: فرد کهنسالی که به دلیل ناتوانی در اشتغال قادر به تأمین حداقل نیازهای اساسی خود نیست.

- معلول جسمی: شخصی که بر اثر نقص عضو و معلولیت جسمی، امکان فعالیت های عادی در اجتماع را نداشته باشد و برای تأمین نیازهای خود و خانواده با مشکل رو به رو باشد(کوچکیان فرد،1383: 238).

- بیمار روانی: دیوانگان و آنان که تعادل قوای خود را - چه به صورت ژنتیکی و چه در اثر عوامل محیطی - از دست داده اند، نیز از کسانی هستند که به گدایی می پردازند، بی آن که الزاما درکی اقتصادی همانند دیگر متکدیان از این عمل داشته باشند. این دسته از افراد به علت عدم پذیرش اجتماعی و تحمل نشدن از سوی وابستگان خویش، به صحنه تکدی آمده اند و به تدریج در اثر یادگیری اجتماعی، این رفتار، به صورت یک عادت «غریزی - روانی » در آنان تکرار می شود. عموماً از حاصل گدایی خویش بهره مند نیستند، زیرا حاصل کارشان یا توسط اراذل و اوباش به غارت می رود و یا آن را گم می کنند(سخاوت، 1360: 35).

- افراد تنبل و بی قید در تأمین معاش: فردی که به دلایل فرهنگی و شخصیتی از پذیرش مسئولیت انسانی و اجتماعی خود برای امرار معاش سرباز زند و تکدی را برای برآوردن نیازهای اولیه انتخاب کند.

- معاون در تکدی: فردی که زمینۀ تکدی دیگران را فراهم می کند و در عوض بخشی از عواید حاصل از تکدی به وی تعلق می گیرد.

- متکدی اجیر: متکدی که زیر نظر کارفرما یا کار پرداز به این عمل مبادرت می کند و در مقابل مزد نقدی یا هزینۀ معاش اعم از خوراک، پوشاک و سرپناه دریافت می کند.

- متکدی به اجبار: در مواردی که سرپرست و کارفرمای فرد، بر خلاف میل باطنی شخص او را وادار به تکدی کند.

- صغیر متکدی: فردی که والدین یا اجیرکنندگان او را به تکدی یا مشارکت در آن وادار می کنند، در حالی که خود به علت صغر سن در این امر تصمیم گیرنده نیست.

- کولی متکدی: شخصی که دوره گردی شیوۀ زندگی وی است، با وجود این، دارای شغل و وسایل تأمین معیشت هم هست و تکدی  برای وی به منزلۀ راهی برای افزایش درآمد و جبران کمبود هزینۀ زندگی است و به طور سنتی در میان آنان شایع شده است.

- تبعۀ بیگانۀ متکدی: ارتکاب تکدی از طرف فرد در کشور غیر متبوع خود به علل عدیده.

- تکدی به منزلۀ پوشش: زمانی که از این عمل برای اهداف دیگری همچون قاچاق مواد مخدر، سرقت و فحشا استفاده شود(کوچکیان فرد،1383: 239). در نتیجه مشاهده می شود که متکدیان از شیوه های گوناگون برای تکدی استفاده می کنند و نمی توان انگیزه و شیوه واحدی برای تمامی آنان متصور شد. بنابراین امر تجزیه و تحلیل و برررسی این معضل اجتماعی و مبارزه با آن همواره با دشواری ها و پیچیدگی هایی روبه رو خواهد شد. نقش مددکاری اجتماعی در تکدی گری بررسی پدیده تکدی به عنوان پدیده اجتماعی، لزوم دقت وتوجه به کلیه ابعاد و زمینه های موجود و مرتبط با آن را در ارئه سیاستها و برنامه های مبارزه با آن متبلور می سازد. مددکار اجتماعی به عنوان عامل تغییر و با اعتقاد به اصول و ارزشهای حرفه ای  مددکاری اجتماعی  در برخورد با تکدیگری عمل می کند. گام نخست مددکاری اجتماعی با این پدیده این است که اولاً با متکدی به چشم مجرم نگاه نکندگرچه معتقد است که تکدی گری جرم  محسوب می شود ولی چون بعضی از آنها از روی نا چاری و نیاز به سوی تکدی روی آورده اند به عنوان مجرم با آنها برخورد نمی کند بلکه یکی از اهداف این است که برای متکدی ارزش و احترام قایل شویم و علل تکدی او را ریشه یابی کنیم وبعد در رفع آن گام برداریم. زنجیره انسانی متشکل از حلقه های انسانی است وقوت و قدرت این زنجیره به حلقه های ضعیف آن بستگی دارد. نقش مددکار اجتماعی این است که ازجدا شدن این حلقه ها جلو گیری کندو هر جا احساس کرد حلقه های این زنجیره جدا شده اند به آن ها یاری رساند. مددکاری اجتماعی با توجه به اصل فردیت که یکی از اصول مهم حرفه مددکاری اجتماعی است میداند که متکدیان شرایط خاص و متفاوت خود را دارندو هر متکدی دنیای خاص خود را در عین شباهت هایی که با شرایط سایر متکدیان دارد دارا است. بنابراین برخورد با متکدیان با صورتی انسان دوستانه، عمیق و مددکارانه می باشد. ارائه خدمات فردی شامل مصاحبه، بازدید از محل سکونت متکدیان، ارجاع و پیگیری و ارائه خدمات مددکاری جامعه ای شامل بسیج گروهای محلی و ایجاد شبکه هایی از گروه های محلی است این گروه ها به مددکاران اجتماعی جهت پیشگیری و کمک به کاهش تکدی گری کمک کنند. مددکاری اجتماعی به چندین روش می تواند فعالیت کند 1-شناسایی و طبقه بندی (سنی، جنسی و...) و تعیین وضعیت افرادمتکدی.
2-توضیح آسیب های گدایی و قبح آن برای افکار عمومی و خود متکدیان.
3-فرهنگ سازی به مردم برای کمک نکردن و پرداخت نکردن پول و کالا به گدایان .
4-آگاهی عموم جهت کمک کردن به نیازمندان واقعی از طریق خیریه ها وسازمان ها.
5-ارائه خدمات تخصصی به کودکان و نوجوانانی که در معرض گدایی هستند.
6-پس از ندامت گدایان باید همچنان توسط مددکاراجتماعی تحت نظر باشند تا از مسیر درست و جدید آنها مطمئن شویم.
7-تلاش در جهت شناسایی شبکه ها و کانون ها ی بحران و سازمان های حمایت کننده از متکدیان.
8-کمک به گدایان و توان بخشی آنها جهت بدست آوردن شغل سالم و استقلال اجتماعی و اقتصادی از طریق توسعه توانایی ها و مهارت های خود.

---

 آرش توكلي - كارشناس ارشد مددكاري

---

منابع                      
1-     ادهمی، جمال و دیگران (1390) کلانشهر تهران و تکدی گری، تهران: نشر جامعه و فرهنگ.
2-    بهروان ،حسین.(شیوه برخورد با مساله تکدی)،مجله مشکوه ،ش29،آستان  قدس  رضوی،مشهد،1369
3-    حاجیان مطلق،محمود (1383) ،تأملی بر پدیدۀ تکدی و ریشه های آن در ایران با تاکید بر کارکرد دستگاه های دولتی ، روسپیگری، کودکان خیابانی و تکدی(مقالات اولین همایش ملی آسیب های اجتماعی در ایران)، تهران: انتشارات آگاه.                                                                        
4-    دهخدا، علی اکبر (1345)  لغت نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
5-    ساروخانی ،باقر،پژوهشی در شناخت تکدی گری در تهران،سازمان  بهزیستی کشور
تهران،1371
6-    ستوده،هدایت الله (1389) آسیب شناسی اجتماعی(جامعه شناسی انحرافات)، تهران: انتشارات آوای نور
7-    سخاوت، جعفر (1360) آسیب شناسی اجتماعی، تهران: انتشارات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی
8-    شیخاوندی، داور (1350) آسیب شناسی اجتماعی، تهران: آموزشگاه عالی خدمات اجتماعی.
9-    شرمن و وود (1375) دیدگاههای نوین جامعه شناسی، ترجمه مصطفی ازکیا، تهران  انتشارات اطلاعات.
10-    فتحی، شاهین و علیرضا عباسی (1380) بررسی ویژگی های متکدیان شهر تهران، تهران: معاونت سیاسی-امنیتی استانداری تهران.
11-    فرجاد، محمد حسین.آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انحرافات،بدر،تهران ،1363.
12-     فرهنگ دانشگاهی انگلیسی فارسی ،عباس و منوچهر آریان پور،انتشارات امیر کبیر
، ج7،تهران1368.
13-    کوچکیان فرد،حسین (1383) مفهوم تکدی و اقدامات دولت و سازمان های غیر دولتی در برخورد با آن، روسپیگری، کودکان خیابانی و تکدی(مقالات اولین همایش ملی آسیب های اجتماعی در ایران)، تهران: آگاه
14-    معین، محمد (1363) فرهنگ فارسی، چاپ ششم، تهران: انتشارات امیر کبیر
15-    مسکنی، زهره (1387) بررسی علل گسترش پدیده تکدی، فصلنامه مفید ، سال دوم، شماره 16.
16-    منتظر قائم، مهدی (1386) تکدی گری در ایران(مجموعه تحلیل های آسیب های اجتماعی در ایران)، تهران: انتشارات سلمان