اگرچه رشد و تغییرات دستگاه عصبی در تمام طول عمر ادامه دارد، اما سال هاي اولیه زندگی نقش بسیار تعیین کننده اي را در روند رشد ایفا می کند. مغز انسان یک سیستم دینامیک است و تجربه هاي دریافتی فرد از محیط، به عنوان اطلاعات ورودي مغز باعث جهت دهی آن می شود. تغذیه، فعالیت ها (بازي، خواندن، گوش
دادن، صحبت کردن، لمس کردن و ...)، شرایط اجتماعی و فرهنگی، ریسک فاکتور هاي محیطی نظیر سموم و آلاینده هاي شیمیایی، بیماري ها و داروها، استرس ها و شرایط روانی کودك در رشد او تاثیر تعیین کننده اي دارند.

تحقیقات نشان می دهد در بروز اختلالات رشدي علاوه بر ژنتیک، محیط نیز بسیار موثر می باشد و در واقع رشد مغز انسان در نتیجه تعامل بین ژنتیک و تاثیرات محیطی است. اثرات محیط بر گونه انسان سبب طولانی تر شدن انتوژنی او شده است.

تحقیقات اخیر آشکار کرده است که مجموعه اي از ایجاد سیناپس ها و هرس سیناپسی که در دوران مختلف رشد اتفاق می افتد در نهایت سازمان مغز را شکل می دهد. مغز در زمان هاي مختلف رشد تعداد نورون هاي مختلف و در نتیجه وزن متفاوتی را به دست می آورد. این وزن و سازمان بندي متفاوت باعث اکتساب توانایی
هاي رو به رشد فرد می شوند.

دوره هاي حساس رشد، باعث تسهیل اکتساب توانایی هاي خاص مغزي می شوند و افراد در این دوره ها براي یادگیري اعمال معین آماده ترند. در این دوره ها محیط نقش مهمی را در فرایند رشد ایفا می کند. این در حالیست که دوره هاي بحرانی نیز براي رشد وجود دارند که اگر فرد در این دوره ها در معرض محرك هاي
خارجی خاص قرار نگیرد، منجر به شکست در یادگیري کامل مهارت هاي خاص می شود. وجود پدیده ي نقش پذیري، اختصاص تکامل نقشه هاي شنوایی و بینایی مغز به سنین خاص و اکتساب آسان تر زبان در سنین اولیه کودك نمونه هاي اثبات شده اي از این امر هستند. در این دوره ها، افزایش بازآرایی هاي سیناپسی در مغز،
فرصت یادگیري هاي خاص را فراهم می آورد. در واقع مغز یک سیستم پلاستیک و انعطاف پذیر است و سعی بر آن دارد تا خود را با شرایط محیطی وفق دهد و در صدد جبران آسیب هاي وارده برآید.

کلیدواژه : بازآرایی سیناپسی، پلاستیسیته مغزي، سیناپتوژنز، دوره بحرانی رشد،دوره حساس رشد، رشد، محیط، هرس سیناپسی

---

دکتر محمدتقی جغتایی(استاد نوروآناتومی دانشگاه علوم پزشکی ایران) - رضا پناهی(دانشجوي پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران)