به علت ماهیت مهاجرت و اینکه پدیده ای بین رشته ای است، صاحب نظران مختلف بنا به حوزه تخصصی و زمینه کاری خود، تعاریف متعددی از آن عرضه کرده اند. مهاجرت در لغت‌نامه جمعيت‌شناسي سازمان ملل چنين تعريف شده است :مهاجرت شكلي از تحرك جغرافيايي يا تحرك مكاني جمعيت است كه بين دو واحد جغرافيايي صورت مي‌گيرد اين تحرك جغرافيايي، تغيير اقامتگاه از مبدأ يا محل حركت به مقصد يا محل ورود است .اين گونه مهاجرت‌ها را مهاجرت دائم گويند و بايد آن را از اشكال ديگر حركات جمعيت كه متضمن تغيير دائمي محل اقامت نيستند، تفكيك كرد.

مهاجرت عبارت ‌است از جابه‌جایی مردم از مکانی به مکانی دیگر برای کار یا زندگی.

از نظر اداره امور اجتماعی سازمان ملل مهاجر کسی است که :

1- جهانگرد، بازرگان، دانشجو و یا مسافر عادی نباشد.

2- جزو ساکنان مراکزی که به طور عادی بین دو کشور رفت و آمد می کنند نباشند.

3- جز پناهندگان یا افراد یا جمعیتهای جابجا شده یا انتقال یافته نباشند.

 با توجه به مباحث ذکر شده باید گفت: که عوامل – زمانی – مکانی – انگیزشی در بروز پدیده مهاجرت نقش اساسی دارند. بر این اساس می شود گفت که مهاجرت حرکت انسانها از یک نقطه به نقطه دیگر، در فاصله زمانی خاص با قصد و انگیزه بهبود خواهی است و باید دانست که در امر جابجایهای جمعیتی دو نوع گریز از اضطرار و اجبارهای محیطی، خود نوعی بهبودخواهی و رفاه طلبی است. از این رو انگیزه غالب مهاجرت ها بهبود طلبی، آسایش و آرامش است.

مهاجرت روستایی برای اولین بار در سال 1892 میلادی توسط گراهام انگلیسی به کار برده شد. معادل های این عبارت که در منابع گوناگون ذکر می گردند عبارت اند از: کوچ داخلی، برون کوچی روستایی، ترک روستاها ،  روستا گریزی، خالی شدن روستاها، برون کوچی روستا به شهر و در نهایت ترک سرزمین

انواع مهاجرت:

دسته بندی مهاجرت به شکل زیر می باشد:

- زمان مهاجرت: از این نظر، دو نوع مهاجرت دیده می شود: کوتاه مدت (موقت) و بلند مدت (دایمی یا برای مدت زیاد).

- مسافت طی شده: از این دیدگاه دو نوع مهاجرت وجود دارد: مهاجرت های نزدیک و مهاجرت های دور.

- خواست مهاجرین: از این لحاظ، دو نوع مهاجرت دیده می شود: مهاجرت ارادی و خودخواسته که معمولاً به صورت انفرادی برای بهبود زندگی و یافتن کار صورت می گیرد، مهاجرت اجباری به صورت انفرادی یا جمعی به دلیل ضرورت های اقتصادی، سیاسی و غیره انجام می پذیرد.

- قلمرو سیاسی: در رابطه با حدود ملی و سیاسی یک کشور به دو نوع مهاجرت برخورد می کنیم: داخلی و خارجی. مهاجرت های داخلی می توانند در سه سطح مورد مطالعه قرار گیرند: شهر به شهر، روستا به شهر و روستا به روستا. مهاجرت های خارجی نیز در سه لایه دیده می شوند: منطقه ای، درون قاره ای و میان قاره ای.

عوامل موثر در مهاجرت

 به طور كلي در خصوص عوامل مؤثر در شكل گيري مهاجرت، ديدگا ههايي متفاوت وجود دارد. در مورد مهاجر تهاي روستا _ شهري كاركردهاي اقتصادي، اجتماعي، سياسي،جمعيتي، ارتباطي، اداري و غيره مؤثر هستند. علل مهاجرت هاي روستا  شهري با انواع مهاجرت متناسب با بيكاري، فقر عمومي، امكانات شهري، كسب پايگاه اجتماعي اقتصادي و فرهنگي، رشد جمعيت و محدوديت كشاورزي، تفاوت درآمدي بين ساكنان شهري و روستايي ارتباط دارد. علت هاي مهاجرت را نمي تو ان ازآثار آن جدا كرد؛ چون از يك طرف مهاجرت معلول توسعه نابرابر و از طرف ديگر خودعامل گسترش توسعه نابرابر است؛ چراكه در اين راستا نابرابري هاي ساختي و مكاني بين بخش هاي يك جامعه در نظر قرار مي گيرد.

مكتب وابستگي، علل و پيامدهاي مهاجرت را در ارتباط با هم مي دانند؛ زيرا از نظر آن ها مهاجرت و توسعه نابرابر با يكديگر ارتباط متقابل دارند و يكديگر را تقويت مي كنند.

نظريه پردازان مكتب وابستگي در بحث مهاجرت، عدم توسعه را در نظر داشته و تحليل هاي خود را در ارتباط با آن ارائه كرده اند. در اين ديدگاه مهاجرت روستا به شهر، قانونمند و در عين حال پيچيده تصور شده است كه در بردارنده اين خصوصيات مي باشد:

1.  فراگير نبودن مهاجرت

2.  اجباري بودن مهاجرت

3.  وجود الگوي معين

4.  اقتصادي بودن مهاجرت

5.  محدوديت مهاجران به نيروي كار

 افزايش و تنوع مشاغل شهري موجب ميشود تا شهرها در نظر روستا ييان بيكار مدينه فاضله به نظر بيايد و همراه با جاذب ههاي خود در مقابل دافع ههاي روستا مهاجرت را ايجاد مي كند.

مايكل تودارو علل مهاجرترا با استفاده از مهاجرت شدت يافته از روستا به شهر را با بيكاري ر و به رشد شهري توضيح دهد. فرضيه آغازين وي اين است كه مهاجرت عمدتاً پديده اي اقتصادي است و با بيكاري، تصميم به مهاجرت منطقي است.
تودارو مي گويد اگر تفاوت درآمد بين مناطق شهري و روستايي 100 درصد باشد ، يعني اگر شخصي در روستا بدون هيچ درآمدي باشد و احتمال يافتن كار در شهر براي او 60 درصد باشد، بنابراين درآمد او در شهر 60 واحد است و فرد روستايي به شهر مهاجرت  مي كند.

اورت اس لی نیز مهاجرت را تحت تأثير چهار عامل عمده تبيين مي كند:

1.عوامل مرتبط با حوزه مبدأ مهاجرت(برانگيزنده و بازدارنده)

2.عوامل مرتبط با حوزه مقصد مهاجرت(برانگيزنده و بازدارنده )

3.موانع موجود در جريان مهاجرت از مبدأ به مقصد

4.عوامل شخصي

نظريه وي به تئوري دافعه و جاذبه معروف است و بر اين اساس، آن صورتي كه برآيند عوامل برانگيزنده و بازدارنده مثبت باشد به مهاجرت در فرد ايجاد مي شود و اگر شخص نتواند اين تمايل را از بين ببرد و موانع موجود در جريان مهاجرت نيز تأثير بازدارنده اعمال نكند، مهاجرت عينيت مي يابد و فرد حركت خود را از مبد أ به مقصد آغاز مي كند. وي امكانات بيشتر آموزشي، اشتغال و درآمد را در مبد أ از جمله عوامل جاذبه مي داند و در مقابل، هزينه هاي بالاي زندگي در محل جديد، دوري از خانه و كاشانه و آلودگي محيط زيست را از عوامل دافعه محسوب ميكند. نقطه قوت نظريه لي، تأكيد درست و به جاي او بر عوامل شخصي است. تحت تأثير اين عوامل است كه برخي از افراد مهاجرت را ترجيح مي دهند و به آن مبادرت مي ورزند و برخي ديگر در محل  سكونت خود باقي مي مانند.

به طور کلی علل و عوامل مهاجرت را می توان به صورت زیر تقسیم نمود:

<>    علل موثر بر مهاجرت های روستا به شهر

1) علل مرتبط با زمین، جمعیت، آب و شیوه کشاورزی: برخی روستاها فاقد آب و زمین زراعتی هستند. برخی دیگر از دوران اصلاحات ارضی دچار نابسامانی، فقر تولیدی شدیدتر شدند و در برخی روستاها شاهد افزایش جمعیت بوده در حالی که میزان زمین های کشاورزی آن ها همواره ثابت هستند.

2) علل مرتبط با درآمدها و هزینه ها: مکانیزه شدن روستاها باعث بیکاری بخشی از نیروهای شاغل روستا شده است. فقدان حمایت منطقی از صنایع دستی روستایی، عدم توزیع صحیح صنایع وابسته به وزارت کشاورزی در محیط روستاها. فقدان خدمات و امور رفاهی مناسب در روستا.

3) عوامل محیطی و جوی: بازدهی سرمایه گذاری و کار در بخش کشاورزی تا حدود زیادی بستگی به عواملی مانند اوضاع جوی، موقعیت مکانی، حوادث طبیعی و ... دارد.

4) عوامل ناراضی کننده اداری و مخاطرات امنیتی: بسیاری از مشکلات اداری روستاییان در شهر حل می شود و فعالیت های مربوط به روستاییان وحدت رویه ندارد. از سوی دیگر مراجع قانونی رسیدگی کننده به مشکلات مردم در شهرهاست که بیشتر به امور شهرها می پردازند تا روستاها.

ناامنی اشرار در برخی مناطق روستایی و مسلح بودن عشایر برخی دیگر از مناطق موجب مهاجرت روستاییان و عدم بازگشت ایشان می شود.

5) عوامل جاذبه زندگی شهری: نفوذ فرهنگ شهر و ظواهر شهرنشینی بسیاری از روستاییان را به خود جذب می کند. ظواهر آراسته، رواج فرهنگ مصرفی در موقعیت های اجتماعی ممتاز برخی چهره ها در شهرها و وجود مشاغل کاذب و پردرآمد در شهرها به دلیل گسترش بخش خدمات در شهرها و جذابیت از لحاظ تنوع کار و میزان درآمد و رضایت مهاجران از مهاجرت از عمده عوامل تشدید کننده محسوب می شود.

<>    علل موثر بر مهاجرت از شهر به شهرهای دیگر

1) عوامل اقتصادی

2) عوامل اداری و سیاسی

3) عوامل تحصیلی: وجود امکانات علمی و تخصصی در مرکز استان ها و مرکز کشورها منشاء آن است.

4) انگیزه های بازنشستگی: غالب بازنشستگان کشوری و لشکری به دلیل وجود تسهیلات رفاهی بیشتر به زندگی در شهرهای بزرگ اشتیاق پیدا می کنند.

5) انگیزه های درمانی: وجود مراکز تخصصی درمانی و بهداشتی برای آن دسته از خانواده هایی که زندگی در مجاورت این قبیل مراکز را ضروری می دانند و تریجاً مهاجرت همیشگی را در پی خواهد داشت.

پيامدهاي مهاجرت روستا _ شهری

 الف: پيامدهاي اقتصادي

عده اي عامل اقتصادي را مهمترين عامل در مهاجرت هاي روستا  شهري مي دانند .جوانان روستايي با مشاهده تفاوت درآمدي در شهر و روستا و كمبود درآمدهاي مالي خود كه جوابگوي نيازهاي اصلي و ضروري آ نها نيست، دست به مهاجرت مي زنند. آنان براي كسب درآمد بيشتر و رسيدن به آرزوهاي خويش، راه شهرها را در پيش مي گيرند.

مهاجران در شهرها با شغل هاي واسطه گري يا خدماتي و دست فروشي مي توانند به درآمدي چند برابر روستا دست پيدا كنند و از كارهاي سخت و طاقت فرساي كشاورزي نيز آسوده شوند. بدون ترديد اختلافات درآمدي شهر و روستا و موقعيت هاي شغلي و كاري فراوان در شهرها يكي از دلايل عمده مهاجرت جوانان است؛ اما اين عامل مؤثر در مهاجرت پيامدهايي در مبدأ و مقصد برجاي مي گذارد. آثار اقتصادي مثبت آن در نواحي روستايي بيشتر از شهرها خواهد بود و پيامدهاي منفي آن در شهرها بيشتر بروز مي كند. بررسي ها نشان مي دهد جوانان مهاجر اكثراً از مهاجرت به شهرها راضي هستند و زندگي آن ها از لحاظ اقتصادي بهبود يافته است، در ضمن آن ها با حواله كردن پول به روستا نزد پدر و مادر خويش، باعث بهبود وضعيت زندگي آ ن ها و تقويت بنيه مالي خانواده خود در روستا مي شوند. به طور كلي از نظر اقتصادي مهاجرت روستا  شهري را براي خود جوانان مي توان موفق قلمداد نمود؛ چون آن ها درآمد فعلي در شهر را در روستا هيچگاه نمیتوانستند به دست آورند.

اين موضوع در كل كشور به ركود كشاورزي و افزايش واردات محصولات كشاورزي و خروج ارز منتهي خواهد شد و از طرفي پيامد منفي اين نوع مهاجر تها در شه رها را م يتوان به گسترش بخش غير رسمي اقتصاد و افزايش شغل هاي كاذب و انگلي و كارهاي غيرتوليدي چون دست فروشي، سيگار فروشي و ... اشاره كرد. با توجه به اينكه جوانان مهاجر از روستا فاقد مهارت هستند ، در شهرها نمي توانند جذب بازار كار رسمي شوند و بي ثباتي شغلي بيشتر مهاجران را تهديد می کند.

ب: پيامدهاي اجتماعي

يكي از تفاوت هاي محيط شهري نسبت به محيط روستايي، اختلاف زياد خدمات شهري مانند بهداشت، درمان، آموزش و تأسيساتي مانند آب، برق، گاز، مراكز تفريحي و غيره مي باشد. بديهي است روند مهاجرت ها روستا  شهري عمدتاً تحت تأثير امكانات زيستي و رفاهي در روستاها و جاذبه هاي اجتماعي  فرهنگي و اقتصادي شهرها مي باشد و در مواردي سياستگذاري هاي نادرست آن را تشديد مي كند.

ج: پيامدهاي فرهنگي

مهمترين پيامد فرهنگي مهاجرت روستا شهري جوانان بهبود وضعيت سواد وسطح علمي و آگاهي آ نها مي باشد، شهرها با داشتن امكانات آموزشي بهتر و بيشترباعث شكوفايي استعدادها و نبوغ جوانان روستايي شده است. از ديگر پيامدها مي توان به بهبوداوقات فراغت وجودكتابخانه هايي متعدد در شهرها و مكا ن هاي فرهنگي افزایش تعامل فرهنگي و تغيير در شيوه لباس پوشيدن و حرف زدن را بيان كرد.

از پيامدهاي فرهنگي منفي مهاجرت مي توان چنين بيان نمود كه در اثر مهاجرت جوانان ، نقش خانواده در انتقال مباني ارزشي و ديني و ملي به فرزندان كاهش می یابد و جامعه انتقال وظايف تربيتي را برعهده مي گيرد و با توجه به اينكه هويت فردي در مرد و زن جوان هنوز شكل نگرفته است، زمينه ها و بستر تعارضات و نيز نفوذ فرهنگ بيگانه به هويت ديني و ملي جوانان ايجاد شده و در صورت ضعف بنيادهاي مذهبي جواني و عدم شكل گيري هويت فردي تأثيرپذيري جوان، الگوهاي ضد فرهنگ و ديني تقويت شده و اين مرحله آغازين گسترش مشكلات اخلاقي، فساد و بي بندوباري و فحشا در شهرها و جوانان خواهد بود.

پیشنهادها و راهکارهای کنترل مهاجرت های بی رویه

<>    کنترل مهاجرت از روستاها به شهر

1) ایجاد موانعی جدی بر سر راه مهاجران روستایی به تهران و شهرهای بزرگ.

2) ایجاد قطب های توسعه روستایی و هدایت مهاجران به آن سو.

3) صنعتی کردن روستاها و توزیع بخش هایی از صنایع در روستا و توسعه صنایع دستی در سطح روستاها

4) برنامه ریزی و اقدام جدی برای توسعه اقتصادی روستایی در جهت ایجاد اشتغال و جاذبه زندگی روستاییان.

5) تمرکززدایی در شهرهای بزرگ از طریق برقراری مهاجرت های معکوس از شهر به روستا

6) تمرکز زادیی در نظام اداری از تهران در جهت مراکز استان ها به همان نسبت از مراکز استان ها به شهرستان ها و روستاها

7) برنامه ریزی و اقدام جهت سازماندهی مسئله تحصیل آب و استفاده بهینه از منابع آبی زمین با ایجاد بسترهای مناسب و ابزار ضروری.

8) توجه به رشد و توسعه همگون در بخش های مختلف اقتصادی، به ویژه تأکید بر توسعه کشاورزی

9) برنامه ریزی و اقدام جهت برخورداری بهتر روستاییان از خدمات رفاهی، آموزشی و پزشکی

10) جلوگیری از رشد بی رویه مشاغل خدماتی در شهرها

11) آگاه سازی عمیق روستاییان درباره عواقب رشد بی رویه جمعیت و اجرای برنامه های مناسب

<>    کنترل مهاجرت از شهر به شهرهای بزرگ

1) مقابله با فوق تمرکز زدایی در تهران و شهرهای بزرگ و توجه عادلانه به سایر مراکز شهری از لحاظ اعتبارات، امکانات، اختیارات در بخش های مختلف به ویژه بخش اقتصاد و سرمایه گذاری ها به منظور رشد و شکوفایی همگون سایر نقاط شهری.

2) رشد و گسترش موزون امکانات خدماتی و آموزشی، بهداشتی و تفریحی در سایر نقاط شهری

3) تنظیم نظام دستمزدها در نقاط مختلف کشور برای ایجاد انگیزه ماندن در شهرها

4) کنترل و مهار منطقی امور خدماتی در شهرهای بزرگ

5) داشتن سیاست های اشتغال جوانان در سطح کشور، استان و شهرستان ها.

---

منابع

www.mcls.gov.ir
هدايت الله ستوده، آسيب شناسى اجتماعى، (تهران: نشر آواى نور، 1379)،
مهاجرت داخلي در كشورهاي در حال توسعه: بررسي نظريه ها، روشها ،تودارو، مايكل مولف